Temyiz kelimesi, hem hukuk alanında hem de psikolojik ve zihinsel yeterlilik anlamında kullanılan çok katmanlı ve derin içerikli bir terimdir. Arapça kökenli bu sözcük, "ayırt etmek, birbirinden ayırmak" anlamına gelir. Bu anlam çerçevesinde temyiz, farklı bağlamlarda farklı işlevler üstlenir: bir yargı kararının üst mahkemede denetlenmesi, bir bireyin doğruyla yanlışı ayırt etme yetisi ya da bir konunun net biçimde ayrıştırılması gibi. Bu yazıda temyiz kavramını hem hukukî sistemler içerisindeki teknik anlamıyla hem de bireysel psikolojik ve zihinsel gelişim süreçlerindeki kullanımıyla çok yönlü ve ayrıntılı şekilde ele alacağız.
Temyiz kelimesi, Arapça “meyyize” kökünden türetilmiştir. Anlam olarak:
Ayırt etme
Seçme, ayrıştırma
Hüküm verme gücü
gibi kavramlarla bağlantılıdır. Temyiz, hem somut hem soyut ayrımlar için kullanılır. Türkçeye Osmanlı döneminde girmiştir ve klasik metinlerde hem ahlâkî hem mantıksal analizlerde sıkça geçmiştir.
Hukuk sistemlerinde temyiz, ilk derece mahkemesinin verdiği kararın, daha üst düzeydeki bir mahkeme tarafından hukukî yönden incelenerek denetlenmesini ifade eder. Yani temyiz:
Kararın usul ve hukuk kurallarına uygunluğunu denetler
Maddi olay değerlendirmesi yapmaz
Delillerin yeniden değerlendirilmesi yerine, yargılamanın hukuka uygun olup olmadığına bakar
Bu yönüyle temyiz, adaletin denetim mekanizmalarından biridir.
İlk derece mahkemesi karar verir
Bu karara taraflardan biri belirli süre içinde temyiz başvurusu yapar
Dilekçe ve dosya, üst mahkemeye (örneğin Yargıtay) iletilir
Üst mahkeme, yalnızca hukuka uygunluk denetimi yapar
Karar onanabilir, bozulabilir ya da kısmen değiştirilebilir
Her karar temyize açık değildir. Bazı istisnai durumlar:
Belirli bir parasal sınırın altında kalan davalar
Bazı ihtiyati tedbir kararları
Geçici koruma kararları
Bu sınırlamalar, yargı sisteminin iş yükünü azaltmak ve pratik işleyişi sağlamak için getirilmiştir.
Yargıtay: Adli yargı temyiz mercii
Danıştay: İdari yargı temyiz mercii
İstinaf Mahkemeleri: İlk temyiz mercii olarak bölgesel düzeyde kararları inceler
İstinaf sisteminin gelmesiyle birlikte, bazı kararlar önce istinaf aşamasına gider, ardından gerekirse temyize taşınır.
Hukuki bir kavram olarak "temyiz kudreti" ya da "temyiz ehliyeti", bir bireyin kendi fiillerinin hukuki sonuçlarını idrak edebilecek zihinsel ve psikolojik olgunlukta olması anlamına gelir. Türk Medeni Kanunu'na göre:
Temyiz kudreti olmayan kişi hukuki işlem yapamaz
Ehliyetsizlik durumunda yapılan işlemler hükümsüzdür
18 yaş altındaki bireyler kural olarak sınırlı ehliyetlidir ancak temyiz kudreti varsa bazı işlemleri geçerli olabilir
Bu kavram, özellikle vasiyet, evlilik, borçlanma gibi işlemlerde kişinin psikolojik yeterliliğini değerlendirmek açısından kritiktir.
Ağır zihinsel engellilik
Akıl hastalığı
Alkol ve madde bağımlılığı sonucu bilinç kaybı
Geçici bilinç bozuklukları (yoğun travma, komaya yakın durumlar)
Bu durumlarda birey kendi haklarını kullanamaz ve işlemleri iptal edilebilir.
Temyiz, felsefi metinlerde de özellikle etik ve epistemoloji (bilgi felsefesi) bağlamında önemli bir yer tutar. İnsanın doğruyla yanlışı, iyiyle kötüyü, hakikatle yalanı ayırt edebilme yetisi, insan olmanın temel bileşenlerinden biri olarak görülür:
Aristoteles: Aklın ayırt etme yetisini insanın doğasında bulunan bir erdem olarak tanımlar
İbn Rüşd: Temyiz gücünü aklın pratik işlevi olarak değerlendirir
Kant: Ahlaki kararların temyiz yeteneğiyle doğrudan ilişkili olduğunu savunur
Bu bağlamda temyiz, yalnızca hukuki bir işlem değil, ahlaki bir eylem kabiliyetidir.
Psikolojide temyiz yetisi, özellikle çocuk gelişimi, ceza sorumluluğu ve zihinsel sağlık değerlendirmelerinde önemli yer tutar:
Çocuklarda temyiz yetisinin gelişimi genellikle 12–15 yaş aralığında kabul edilir
Ceza hukukunda 12 yaş altı çocuklar sorumsuz sayılır, 15 yaş üstü ise kısıtlı sorumluluk taşır
Psikiyatrik değerlendirmelerde temyiz kudreti raporlarla belirlenir
Bir kişinin suç işleyip işlemediği değil, işlediği fiilin doğru-yanlış, suç-ceza bağlamında farkında olup olmadığı belirlenir.
Temyiz, sadece bireysel bir özellik değil; aynı zamanda toplumsal bilinç ve adalet sisteminin işlemesini sağlayan bir ilkedir. Toplumda temyiz mekanizmalarının güçlü olması:
Keyfî kararların önüne geçer
İnsan haklarını korur
Adaletin yerleşik ilkelerle güvence altına alınmasını sağlar
Medya, kamuoyu, akademi ve sivil toplum da toplumsal temyiz mekanizmalarının bir parçasıdır. Yanlışa yanlış diyebilme, iyiyi kötüyü ayırt edebilme kültürü gelişmiş toplumların daha adil ve dirençli olduğu gözlemlenir.
İstinaf: İlk derece kararının maddi yönlerden denetlenmesi
Revizyon: Kararın tamamen değiştirilmesi
Karar düzeltme: Temyiz kararında hata görülürse başvurulan son çare
Bu kavramlar, hukuk sisteminin kendi içinde denge ve güvenlik mekanizmalarını kurduğunu gösterir.
Temyiz, sadece bir yargı yolu değil; aynı zamanda ayırt etme, hak ile batılı birbirinden ayırma, adaletle keyfîliği sınırlandırma işlevi gören temel bir düşünsel ve hukuki ilkedir. Hukuk sistemlerinde temyiz hakkı, bireyin adalete güvenini artırır; bireylerdeki temyiz kudreti ise, toplumsal sorumluluk ve etik davranışların temelini oluşturur. Bu nedenle temyiz, hem kişisel hem kurumsal anlamda toplumsal vicdanın en rafine halidir.
İlgili diğer içerikler
“Aleyhine” kelimesi, Türkçede genellikle bir kişinin, kurumun veya görüşün zararına, karşısına veya çıkarlarına ters olacak şekilde gelişen durumları ifade etmek için kullanılır. Bu kelime bir zıtlık, karşıtlık ya da olumsuz sonuç bildirir. Anlam bakımından "aleyhinde" kelimesiyle eşanlamlıdır ve özellikle hukuki, toplumsal ve gündelik dilde yaygın bir şekilde yer bulur.
Bürokrasi, kelime anlamı olarak "büro" (ofis) ve "krasi" (yönetim) sözcüklerinin birleşiminden oluşur ve en genel anlamıyla bir devletin veya büyük bir organizasyonun idari yapısını ifade eder. Bu yapı, işlerin belirli kurallar, hiyerarşik düzenlemeler ve yazılı belgeler aracılığıyla yürütülmesini sağlar. Bürokrasi, kamu kurumları başta olmak üzere, büyük ölçekli özel şirketlerden üniversitelere kadar geniş bir alanda karşımıza çıkar. Amaç; düzen, verimlilik, eşitlik ve hesap verebilirlik sağlamak olsa da, aşırıya kaçtığında hantallık, kırtasiyecilik ve halkla arasına mesafe koyma gibi sorunlara da yol açabilir.
İbraz kelimesi, Türkçede özellikle hukuk, ticaret ve resmi işlemlerle ilgili alanlarda sıkça karşılaşılan terimlerden biridir. Kelime kökeni Arapça “ibrâz” fiiline dayanır ve temel anlamı “göstermek, ortaya koymak, sunmak” şeklindedir. Ancak ibraz kelimesi, bağlama göre daha teknik bir anlam kazanır. Bir belgeyi, evrakı ya da delili resmi makam, kurum veya kişilere sunma eylemi olarak tanımlanır. Özellikle hukuki süreçlerde, banka işlemlerinde, resmi yazışmalarda ve noter işlemlerinde ibraz kavramı çok önemli bir yere sahiptir.
İntifa hakkı, bir malın mülkiyetine sahip olmadan o maldan tam olarak yararlanma yetkisini ifade eden, Türk Medeni Kanunu’nda tanımlanmış sınırlı ayni haklardan biridir. Sahip olunan intifa hakkı sayesinde kişi, taşınmaz ya da taşınır bir maldan gelir elde etme, onu kullanma ve ondan faydalanma hakkına sahip olur. Ancak bu hak, malın asıl sahibi üzerinde tasarruf yetkisi tanımaz. Bu nedenle intifa hakkı, mülkiyet hakkı gibi geniş bir yetki alanına sahip değildir ama maldan ekonomik ve fiili olarak faydalanmak için yeterlidir. Bu yazıda, intifa hakkının hukuki altyapısı, türleri, süresi, uygulama alanları, diğer ayni haklarla farkı ve toplumda yanlış bilinen yönleri detaylı ve çok katmanlı biçimde ele alınacaktır.
İntikal, kelime anlamı olarak bir şeyin bir yerden başka bir yere geçmesi ya da aktarılması anlamına gelir. Hukuki bağlamda ise daha çok miras yoluyla malvarlığının bir kişiden başka bir kişiye geçmesi sürecini ifade eder. Özellikle veraset ve intikal vergisi, tapu işlemleri, miras paylaşımı gibi konularla iç içe olan bu terim, hem gündelik hayatta hem de hukuk sisteminde sıkça karşımıza çıkar. İntikal, bazen doğal yollarla gerçekleşirken (örneğin bir kişinin vefatı sonrası mirasçılarına malvarlığı geçmesi), bazen de hukuki işlemler neticesinde (bağış, satış gibi) gerçekleşebilir. Bu yazıda, intikal kavramının anlamı, hukuki temelleri, miras hukuku içindeki yeri, farklı intikal türleri, vergisel boyutu ve toplumdaki yanlış algılar gibi çok katmanlı yönleri detaylı olarak ele alınacaktır.
Katalog suç, Türk Ceza Hukuku’nda ve özellikle Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK) çerçevesinde belirli suçlara yönelik özel soruşturma ve kovuşturma usullerinin uygulanabilmesini sağlayan sınırlı sayıdaki suç listesidir. Bu kavram, adli kontrol, iletişimin dinlenmesi, teknik takip, gizli soruşturmacı kullanımı, mal varlığına el koyma gibi temel haklara müdahale eden tedbirlerin uygulanabilmesi için gereken temel dayanaklardan biridir. Yani katalog suçlar, yalnızca cezai yaptırım açısından değil; aynı zamanda ceza yargılamasının usul hukukuna etkileri açısından da özel bir statüye sahiptir.
Müsadere, bir kişinin malvarlığının tamamının ya da bir kısmının devlet tarafından zorla alınması anlamına gelir. Bu kavram, özellikle ceza hukuku çerçevesinde değerlendirilen ve suçla bağlantılı olarak uygulanan bir yaptırım türüdür. Müsadere, hem tarihsel gelişimi hem de günümüzdeki hukuki uygulamalarıyla oldukça kapsamlı ve çok boyutlu bir kavramdır. Kelime kökeni Arapça “sadere” fiilinden gelir; bu fiil “önüne geçmek, engellemek” anlamlarını taşır. Müsadere ise bir şeyin elden alınması, devletin mülkiyete el koyması gibi anlamlara bürünmüştür. Hem Osmanlı döneminde hem de modern hukuk sistemlerinde farklı biçimlerde uygulanmıştır.
Tağşiş, bir ürünün içerik, kalite ya da miktar bakımından bilerek ve kasıtlı olarak bozulması, değerinin düşürülmesi anlamına gelen Arapça kökenli bir kelimedir. Genellikle ticari sahtecilik, aldatma ve hileli üretim faaliyetlerini tanımlamak için kullanılır. Tağşiş, özellikle gıda, ilaç, kozmetik ve para piyasalarında büyük önem taşır. Hem etik hem ekonomik hem de halk sağlığı açısından ciddi riskler içerdiği için, yasal mevzuatlarda da ağır yaptırımlarla karşılık bulur. Bu yazıda tağşiş kavramını etimolojisinden başlayarak, tarihsel örneklerden modern denetim sistemlerine, toplumsal etkilerden hukuki düzenlemelere kadar çok katmanlı ve derinlikli bir şekilde ele alacağız.
Popüler içerikler
Apostil, bir belgenin yurt dışında da geçerli olabilmesi için yapılan resmi onay işlemidir. Bu işlem, 5 Ekim 1961 tarihinde Lahey Konferansı tarafından hazırlanan "Yabancı Resmî Belgelerin Tasdiki Mecburiyetinin Kaldırılması Sözleşmesi" (kısaca Lahey Apostil Konvansiyonu) çerçevesinde yürütülmektedir. Apostil, ilgili ülkenin yetkili kurumu tarafından verilen ve belgenin gerçekliğini, imzanın doğruluğunu ve mührün geçerliliğini onaylayan bir tasdik şerhidir. Bu sayede belge, başka bir ülkenin resmî makamları tarafından da geçerli kabul edilir.
Her ülke, sınırları içinde kimlerin kalıp kimlerin kalamayacağına kendi yasaları çerçevesinde karar verir. Bu çerçevede verilen en net kararlardan biri de, “deport” yani sınır dışı etme işlemidir. Deport, bir yabancı uyruklu kişinin ülke topraklarını terk etmesi gerektiğini ifade eder. Bu karar, genellikle kamu düzenini tehdit eden, vize ya da oturum süresini ihlal eden veya yasa dışı yollarla ülkeye giriş yapan kişilere karşı uygulanır. Türkiye’de bu sürece dair düzenlemeler, 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu ile belirlenmiştir. Her ne kadar hukuki bir terim gibi görünse de deport kararı, çoğu zaman bir insanın yaşantısını kökten değiştiren bir karardır. Gidilmek istenmeyen bir ülkeye dönüş, kurulmuş bir yaşamın yarıda kesilmesi veya yalnızca yabancı olmakla suçlanmak gibi ağır sonuçları olabilir. Her sınır dışı kararı aynı gerekçeye dayanmaz. Kimisi bir oturum izni yenilemeyi unuttuğu için, kimisi kamu düzenini tehdit ettiği öne sürülerek, kimisi ise belge eksikliği nedeniyle bu sürece dahil olur. Ancak ortak nokta şudur: Deport kararı, idarenin yabancı kişiye artık bu topraklarda kalamayacağını resmi olarak bildirmesidir.
Depozito, günlük hayatta özellikle kira ilişkilerinde sıklıkla karşımıza çıkan bir terimdir. Ancak sadece kiracılıkta değil, araç kiralamadan otel rezervasyonlarına, abonelik sistemlerinden ticari anlaşmalara kadar geniş bir yelpazede kullanılır. Peki, depozito nedir ve neden bu kadar önemlidir? En yalın hâliyle depozito; bir mal veya hizmetin kullanımına başlamadan önce, oluşabilecek zarar, eksiklik ya da sorumlulukların teminatı olarak verilen güvence bedelidir. Kiracılık ilişkilerinde ise bu bedel, kiracının taşınmazda zarar oluşturması ya da kira borcunu ödememesi durumunda ev sahibi tarafından kullanılmak üzere alınır.
Ecrimisil, bir taşınmazın sahibinden izinsiz olarak kullanılması durumunda ödenen tazminattır. Türk hukuk sistemine göre ecrimisil, haksız fiil niteliği taşır ve işgal edilen alan için gerçekleşen kullanım bedeli kadar bir üret talep edilir. Genellikle hazine arazilerinin izinsiz kullanımında karşılaşılan bu durum, kamuya ait malların korunması amacını taşır. Bu uygulama, taşınmaz malın sahibine bir zarara uğraması gerekmeksizin, sırf kullanım hakkının ihlali sebebiyle gündeme gelir. Yani "ben bir zarara uğramadım" savunması ecrimisil talebini ortadan kaldırmaz.