Deneme, kişisel düşüncelerin, duyguların ve yorumların özgürce ifade edildiği, kesin yargılara ulaşma amacı gütmeyen edebi bir yazı türüdür. Yazarın herhangi bir konuda görüşlerini, bilgi birikimini, sezgilerini ve hayat tecrübelerini ortaya koyduğu bu yazılar, genellikle samimi bir üslupla kaleme alınır. Deneme yazarı, okura bir şeyi kanıtlamaya çalışmaz, onunla sohbet eder, düşünmeye davet eder.
Bu yönüyle deneme, bilimsel makalelerden ya da polemik yazılardan ayrılır. Denemede amaç doğruluk değil; anlamaya, sorgulamaya ve duyumsamaya çalışmaktır. Düşünce özgürlüğünün edebiyattaki karşılığı olan deneme, biçimsel kalıplardan bağımsızdır. Giriş, gelişme ve sonuç gibi bölümlerle sınırlanmaz; içsel akışa göre şekillenir.
Deneme türü, modern anlamda ilk kez 16. yüzyılda Fransız düşünür Michel de Montaigne tarafından kullanılmıştır. Montaigne'in 1580 yılında yayımladığı Essais (Denemeler) adlı eseri, türün doğuşu kabul edilir. “Kendimi anlatıyorum” diyerek yola çıkan Montaigne, hayat, ölüm, dostluk, eğitim, cehalet, bilgi gibi konularda kişisel düşüncelerini dile getirir. Bu yazılar, sadece döneminin değil, tüm insanlık tarihinin ortak dertlerine eğilmesi bakımından evrensel bir değer taşır.
Montaigne sonrası İngiltere'de Francis Bacon, Almanya'da Goethe, 20. yüzyılda George Orwell gibi isimler deneme türünü geliştirerek devam ettirmiştir. Her biri kendi çağının meselelerine farklı pencerelerden yaklaşmış, denemenin hem bireysel hem toplumsal işlevini ortaya koymuştur.
Türk edebiyatında deneme türü, Batılılaşma sürecinin hızlandığı Tanzimat döneminden sonra görülmeye başlamıştır. Bu dönem yazarları gazetelerde halkı bilgilendirmek, yeni düşünce akımlarını tanıtmak ve kültürel dönüşüm yaratmak amacıyla yazılar kaleme almıştır.
Namık Kemal’in "İntibah" gibi romanları ve gazetelerde yayımladığı yazılar, eleştiri ve deneme arası bir biçime sahiptir. Ancak modern anlamda deneme türü, Cumhuriyet sonrası edebiyatımızda belirginleşmiştir.
Denemenin Türkiye’deki önemli temsilcileri:
Nurullah Ataç
Cemil Meriç
Suut Kemal Yetkin
Sabahattin Eyüboğlu
Salah Birsel
Enis Batur
Bu yazarlar; sanat, felsefe, dil, toplum ve birey üzerine yazdıkları denemelerle edebiyatımıza düşünsel bir derinlik kazandırmışlardır.
Deneme yazılarını diğer türlerden ayıran bazı temel özellikler vardır:
Özgürlük: Yazar istediği konuda, istediği biçimde yazabilir. Herhangi bir yapısal zorunluluk yoktur.
Öznellik: Yazının merkezinde yazarın kendi deneyimi, düşüncesi ve duyarlılığı yer alır.
Samimi Üslup: Denemede okuyucuya hitap eden sıcak, konuşur gibi bir dil vardır.
Sorgulayıcı Yaklaşım: Deneme yazarı kesin hükümlerden kaçınır, tartışır, sorular sorar.
Yaratıcılık: Konuya farklı açılardan bakma, kelime seçiminde cesaret, düşünsel oyunlar gibi unsurlar ön plandadır.
Tematik Genişlik: Denemelerde konu sınırlaması yoktur. Sanat, ahlak, toplum, birey, doğa, ölüm, aşk, yalnızlık gibi her konu işlenebilir.
Zamanla deneme yazıları içerik ve biçim bakımından alt türlere ayrılmıştır:
Yazarın kendini, dünyaya bakışını ve içsel dünyasını yansıttığı denemelerdir. Montaigne’in tarzını devam ettirir. Konudan çok yazarın düşünme biçimi ön plandadır.
Bir düşünceyi, eseri, olayı veya toplumsal yapıyı eleştirel bir bakışla ele alan yazılardır. Bu tür denemelerde fikir geliştirmek, karşıt görüşlere açıklık getirmek önemlidir.
İnsan, varlık, ölüm, özgürlük gibi temel felsefi konular üzerinde yoğunlaşır. Sorgulayıcı bir dille yazılır ama akademik felsefeye göre daha serbesttir.
Bir sanat dalı, akımı ya da sanatçının yapıtı üzerine yazılır. Hem bilgi verici hem düşünsel açıdan açıcı metinlerdir.
Deneme türünde kullanılan dil, yazarın düşünsel ve duygusal dünyasının yansımasıdır. Anlatım doğal, içten ve kişiseldir. Süslü anlatıma kaçmadan, yalın ama derinlikli bir dil kullanılır. Deneme yazarı, okuyucuyu karşısına değil, yanına alır. Bir dost sohbeti havasında düşüncelerini paylaşır.
Üslup zaman zaman ironik, bazen lirik, yer yer melankolik olabilir. Ama her zaman yazarın sesi duyulur. Bu açıdan deneme, “yazarın sesiyle yazılmış metin” olarak da tanımlanabilir.
Makale: Bilgi verir, nesneldir, akademik dili vardır. Deneme ise özneldir ve sohbet havasındadır.
Fıkra: Günlük olayları yorumlar. Deneme zamandan bağımsızdır.
Sohbet: Denemeye benzer ama daha yüzeyseldir.
Eleştiri: Bir eseri değerlendirme amacı taşır. Deneme ise daha serbest ve çok yönlüdür.
Michel de Montaigne: Denemeler (Essais)
Francis Bacon: Essays
George Orwell: Shooting an Elephant, Politics and the English Language
Virginia Woolf: A Room of One’s Own
Aldous Huxley: Music at Night and Other Essays
Bu yazarlar, deneme türünün hem bireysel hem toplumsal işlevlerini ortaya koyarak, edebiyat tarihinde önemli yer edinmişlerdir.
Cemil Meriç – Bu Ülke
Nurullah Ataç – Günlerin Getirdiği
Suut Kemal Yetkin – Denemeler
Salah Birsel – Kahveler Kitabı
Ahmet Haşim – Bize Göre
Bu eserler, Türk deneme geleneğini modernleştiren, düşünsel derinlik ve üslup bakımından zengin örneklerdir.
Günümüzde deneme türü, özellikle dijital platformlarda blog yazıları, köşe yazıları ve kısa denemeler şeklinde popülerliğini korumaktadır. Ancak sosyal medyanın hız kültürü, denemenin içsel düşünme süreciyle çelişmektedir. Buna rağmen iyi yazılmış bir deneme, okurla derin bir bağ kurma potansiyeline sahiptir.
Modern çağda deneme yazmak:
Kalabalıklar arasında birey olarak düşünme cesareti göstermek,
Klişelerden sıyrılıp kendi sesiyle konuşmak,
Hayatı yorumlama biçimimizi yeniden kurmak anlamına gelir.
Deneme, düşüncenin özgürce dolaştığı, duyguların içtenlikle aktarıldığı, edebiyatın en bireysel ama bir o kadar da evrensel türlerinden biridir. Ne bir öğretmen gibi konuşur ne de bir yargıç gibi hüküm verir. Sadece düşünür, hisseder ve paylaşır. Deneme yazmak da okumak da bir yolculuktur. Bu yolculukta önemli olan varılacak yer değil, yolda hissedilenlerdir.
İlgili diğer içerikler
A1 ehliyet, Türkiye’de 125 cc’ye kadar olan motosikletleri kullanma yetkisi veren bir sürücü belgesi sınıfıdır. Motosiklet sürmeye başlamak isteyen bireyler için genellikle ilk tercih edilen ehliyet türüdür. Hafif motosiklet kullanmak isteyen genç sürücüler, şehir içi ulaşımı daha pratik hale getirmek isteyenler ve motor tutkunları için bu belge oldukça önemli bir adımdır. A1 sınıfı ehliyet, hem ekonomik araçlara ulaşma imkânı sunar hem de motosiklet kültürüne giriş niteliği taşır.
AYT, yani Alan Yeterlilik Testi, Türkiye’de yükseköğretim kurumlarına girişte uygulanan Yükseköğretim Kurumları Sınavı’nın (YKS) ikinci oturumudur. Ölçme, Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM) tarafından yapılan YKS, Temel Yeterlilik Testi (TYT), Alan Yeterlilik Testi (AYT) ve Yabancı Dil Testi (YDT) olmak üzere üç aşamadan oluşur. AYT, öğrencilerin lise düzeyindeki akademik bilgi ve alan yeterliliklerini ölçmeyi amaçlar.
Bilsem, yani Bilim ve Sanat Merkezleri, Türkiye’de ilkokul ve ortaokul düzeyindeki özel yetenekli öğrencilerin akademik, sanatsal ve sosyal becerilerini desteklemek amacıyla kurulmuş özel eğitim kurumlarıdır. Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlı olarak faaliyet gösteren bu merkezler, bireysel farklılıklara saygılı bir eğitim anlayışıyla hareket eder. Öğrenciler, örgün eğitimlerinin yanında hafta içi ya da hafta sonu Bilsem’e devam ederler. Amaç, öğrencilerin özel yetenek alanlarında daha fazla gelişim fırsatı yakalamasını sağlamaktır.
Denklik belgesi, yurtdışında alınmış bir diploma, derece veya akademik unvanın Türkiye'deki ilgili eğitim düzeyine eşdeğer olup olmadığını resmi olarak gösteren belgedir. Bu belge, Yükseköğretim Kurulu (YÖK) veya Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) tarafından verilen resmi bir tanıma belgesidir ve kişinin eğitimini Türkiye'deki sistemle uyumlu hale getirerek çeşitli alanlarda kullanmasına olanak tanır. Denklik, yalnızca bir çeviri işlemi değildir. İçerik, müfredat, eğitim süresi, kurumun tanınırlığı ve ülkenin eğitim sistemi gibi pek çok faktör dikkate alınır. Temel amacı, yurtdışında alınan eğitimin Türkiye'deki karşılığını belirlemek ve eğitim, istihdam ya da lisans işlemleri açısından resmi geçerlilik sağlamaktır.
Dikey Geçiş Sınavı, kısa adıyla DGS, Türkiye'de ön lisans (iki yıllık) programlardan mezun olan öğrencilerin lisans (dört yıllık) programlara geçiş yapabilmeleri için ÖSYM tarafından düzenlenen merkezi bir sınavdır. Bu sınav, iki yıllık bir ön lisans eğitiminin ardından eğitimini devam ettirmek isteyen ve kariyer planlarını genişletmek isteyen öğrenciler için önemli bir fırsat sunar.
Hipotez, bilimsel düşüncenin ve araştırmanın temel yapı taşlarından biridir. Basit bir ifadeyle hipotez, bir olgu ya da durumla ilgili olarak öne sürülen geçici açıklamadır. Herhangi bir konu üzerinde yapılan bilimsel çalışmalarda, sorunu anlamak ve yönlendirmek için ortaya atılan, test edilebilir ve doğruluğu deneyle kanıtlanabilir önerme olarak tanımlanır. Hipotez bir iddia değildir, kesin bilgi de değildir. Aksine, henüz test edilmemiş bir varsayımdır ve araştırmanın ilerleyen aşamalarında doğruluğu ya da yanlışlığı sınanarak ortaya konur.
Makale, bir düşünceyi, bilgiyi, yorumu ya da gözlemi; belirli bir plan içinde, açık ve kanıta dayalı biçimde anlatan yazı türüdür. Kelime kökeni Arapça “makāla”dan gelir. Anlatmak, söylemek, dile getirmek anlamlarını taşır. Bugün “makale” dendiğinde; gazete köşelerinde yayımlanan günlük yorumlardan akademik dergilerdeki bilimsel incelemelere kadar geniş bir çerçeve akla gelir. Ancak tüm bu çeşitliliğe rağmen bir makaleyi makale yapan temel şey şudur: anlatılmak istenen konunun, sistemli ve temellendirilmiş biçimde ortaya konması.
Türkiye’de yükseköğretim sistemi içinde yer alan eğitim kademelerinden biri olan ön lisans, özellikle kısa sürede mesleki yeterlilik kazanmak isteyen öğrenciler için önemli bir seçenektir. Genellikle iki yıllık programlar şeklinde sunulan bu eğitim türü, hem devlet hem de vakıf üniversitelerinde bulunur.
Popüler içerikler
ALES, yani Akademik Personel ve Lisansüstü Eğitimi Giriş Sınavı, Türkiye’de yüksek lisans ve doktora başvurularında, akademik kadro alımlarında ve bazı kurum içi yükselme süreçlerinde kullanılan, ÖSYM tarafından uygulanan merkezi bir sınavdır. Bu sınav, yükseköğretim kurumlarına akademik personel seçimi ve lisansüstü programlara öğrenci alımı amacıyla yapılır. ALES, özellikle araştırma görevlisi, öğretim görevlisi, uzman, doçent, doktor öğretim üyesi gibi kadrolar için ön koşul olarak istenir.
“Aralarında asal” ifadesi, matematikte iki ya da daha fazla doğal sayının, ortak pozitif bölenlerinin yalnızca 1 olması anlamına gelir. Yani bu sayılar birbirine bölünemez; ancak 1 sayısı her ikisinin de bölenidir. Bu kavram, sadece asal sayılarla değil, asal olmayan sayıların bile birbiriyle olan ilişkisini anlamamıza yardımcı olur. Örneğin, 8 ve 15 sayıları asal sayı değildir. Ancak bu iki sayının ortak bölenleri yalnızca 1 olduğu için aralarında asaldırlar.
Ehliyet türleri zamanla gelişen araç teknolojilerine göre çeşitlenmiştir. Türkiye’de çok bilinmeyen ancak önemli bir yere sahip olan ehliyet sınıflarından biri de B1 ehliyettir. Genellikle otomobil ehliyetiyle karıştırılsa da aslında farklı bir kapsama sahiptir. B1 sınıfı ehliyet, dört tekerlekli motosiklet benzeri araçlar için verilen, hem şehir içi hem de kırsal alanda belirli araçları kullanma yetkisi sunan özel bir belgedir.
Çekimli fiil, kök hâlindeki bir fiilin zaman, kişi, kip ya da olumsuzluk gibi eklerle değiştirilerek bir yargı bildirecek şekilde kullanılmasıdır. Bu tür fiiller bir cümlede yüklem görevini üstlenir ve genellikle tam anlamlı bir düşünceyi iletir. Türkçede çekimli fiiller, hem anlam hem de yapı açısından cümlenin temel taşıdır. Cümlede özneyle fiil arasında kişi uyumunu sağlar, zamanı bildirir, kip aracılığıyla niyeti ya da ihtimali gösterir ve bazen olumsuzluk ya da soru ekleriyle zenginleşir.