TYP: Toplum Yararına Programlar Hakkında Bilmeniz Gereken Her Şey

TYP Nedir? Kısa ve Net Tanım

TYP, yani Toplum Yararına Program, Türkiye İş Kurumu (İŞKUR) tarafından yürütülen, işsizliğin yoğun olduğu dönemlerde geçici süreyle istihdam yaratmayı amaçlayan bir sosyal programdır. Kamu yararına hizmet üreten kurumlarda, çoğunlukla nitelik gerektirmeyen alanlarda iş gücü desteği sunar. Genellikle temizlik, çevre düzenlemesi, bakım-onarım ve benzeri alanlarda çalışma imkânı sağlanır.

Bu program sayesinde hem işsiz vatandaşlar geçici gelir elde eder hem de kamu hizmetleri aksamadan yürütülür. Ancak TYP'nin kalıcı istihdamdan farklı bir mekanizma olduğu unutulmamalıdır. Katılım süresi sınırlıdır ve program sona erdiğinde katılımcılar yeniden iş arayan konumuna döner.

Temel Kavram Açıklaması

TYP’nin amacı, bir meslek kazandırmaktan ziyade, kişiyi aktif iş gücü içinde tutmaktır. Bu nedenle “program” kelimesi burada klasik bir eğitim veya meslek kursu anlamında kullanılmaz. TYP, doğrudan iş gücü piyasasına geçici entegrasyon sağlar. İŞKUR’un aktif işgücü politikaları arasında yer alır.

TYP ile İşsizlik Arasındaki Bağlantı

İşsizlik oranının yüksek olduğu bölgelerde TYP uygulamalarının sayısı da artar. Bu yönüyle program, istihdamın bölgesel dengesini sağlamaya katkı sunar. Özellikle mevsimsel işsizlikle mücadelede önemli bir araç olarak değerlendirilir. Ancak bu çözüm geçici olduğu için iş güvencesi sağlamaz; yalnızca kısa vadeli bir destek mekanizmasıdır.

TYP’nin Yasal Dayanağı ve Hukuki Statüsü

Toplum Yararına Programlar, hukuki açıdan belirli bir çerçeveye oturtulmuştur. Bu çerçeve, programın uygulanabilirliğini, denetlenebilirliğini ve hak-görev dengesini güvence altına alır.

4857 Sayılı İş Kanunu ile İlişkisi

TYP doğrudan 4857 sayılı İş Kanunu kapsamında değerlendirilmez çünkü bu program bir iş akdi oluşturmaz. Yani katılımcı ile kurum arasında klasik anlamda bir işveren-işçi ilişkisi kurulmaz. Bu durum, iş güvencesi, kıdem tazminatı gibi hakları sınırlı hale getirir. Ancak program süresince bazı sosyal haklar sağlanır ve sigorta primleri ödenir.

İŞKUR’un Yetki ve Rolü

İŞKUR, bu programın yürütücü ve denetleyici kurumu olarak hareket eder. Hem iş ilanlarının duyurulması, hem de başvuruların alınması İŞKUR tarafından sağlanır. Katılımcılar kurumlarla değil doğrudan İŞKUR ile ilişki kurarlar. Bu yapı, sürecin tek merkezden yönetilmesine olanak verir.

Yargı Kararları ve TYP Uygulamaları

Danıştay ve Yargıtay kararlarında TYP’nin “kamu hizmetine katkı sağlayan, sosyal politika aracı” olduğu vurgulanmaktadır. Bu kararlar sayesinde TYP’nin çalışma alanı netleşmiş, suiistimalin önüne geçilmesi amaçlanmıştır. Ancak bazı durumlarda yargı kararlarıyla TYP’nin yanlış kullanımı iptal edilebilmektedir.

TYP Kapsamında Yer Alan İş Kolları

TYP kapsamında çalışılabilecek iş alanları belirli bir uzmanlık gerektirmeyen, kamuya katkı sağlayan alanlardır. Bu iş kolları genellikle çevre temizlik hizmetleri, eğitim destek personeli, kamusal alan düzenlemeleri gibi görevlerden oluşur.

Eğitim Kurumlarında TYP

Milli Eğitim Bakanlığı ile yapılan protokoller sonucunda, TYP katılımcıları okullarda temizlik, bakım ve destek hizmetlerinde görevlendirilmektedir. Bu durum, özellikle kış aylarında okullarda hijyen seviyesinin korunması açısından önemlidir. Aynı zamanda kadın katılımcı oranı bu alanda yüksektir.

Belediyelerde ve Kamu Kurumlarında Uygulamalar

Belediyeler, park ve bahçe düzenlemelerinden çevre temizliğine kadar pek çok alanda TYP personeline ihtiyaç duyar. İl özel idareleri, kaymakamlıklar ve sosyal hizmet müdürlükleri de programdan faydalanan kamu kuruluşları arasında yer alır.

Doğal Afet, Hijyen ve Çevre Temizlik Faaliyetleri

TYP’nin önemli uygulama alanlarından biri de afet sonrası destek faaliyetleridir. Sel, yangın ya da deprem gibi afetlerin ardından TYP kapsamında bölgeye gönderilen iş gücü, temizlik, yardım dağıtımı ve geçici barınma alanlarının düzenlenmesinde görev alır.

TYP Başvuru Şartları ve Süreci

Toplum Yararına Program’a (TYP) katılmak isteyen bireyler için belirli koşullar ve takip edilmesi gereken resmi adımlar vardır. Başvurular yalnızca İŞKUR üzerinden yapılmakta ve çoğunlukla e-Devlet entegrasyonu ile desteklenmektedir.

Kimler Başvurabilir?

TYP’ye başvurabilmek için Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmak, 18 yaşını doldurmuş olmak ve İŞKUR’a işsiz olarak kayıtlı bulunmak temel şartlardır. Ayrıca, başvuru tarihinde açık öğretim dışındaki herhangi bir okulda öğrenci olmayan bireyler programa dahil olabilir. Buradaki amaç, aktif olarak istihdam dışı kalmış bireylerin sürece kazandırılmasıdır.

Özellikle uzun süreli işsizler, kadınlar ve engelli bireyler TYP kapsamında öncelikli gruplar arasında değerlendirilir. Bu durum, sosyal politika hedefleri açısından programın yönlendirici işlevini gösterir.

Başvuru Nereden ve Nasıl Yapılır?

Başvurular genellikle İŞKUR’un internet sitesi üzerinden yapılır. Ayrıca İŞKUR il ve ilçe müdürlüklerinden de doğrudan başvuru kabul edilmektedir. E-devlet üzerinden sunulan “TYP Başvuru” modülü ise son yıllarda yaygın olarak kullanılmaktadır.

Değerlendirme ve Seçim Süreci

Katılımcılar, noter kurası veya liste yöntemiyle belirlenir. Noter kurası, şeffaflığı ve adil dağılımı sağlamak için sıkça tercih edilir. Ancak bazı kurumlar ihtiyaç duydukları profile uygun olarak değerlendirme yapabilir. Bu noktada İŞKUR denetimi devreye girer.

Prof. Dr. Mehmet Ekinci (Sosyal Politika Uzmanı), TYP seçim sistemine ilişkin bir çalışmasında şunu vurgular:

“TYP, sadece istihdam değil, aynı zamanda sosyal kapsayıcılık aracıdır. Seçim süreci bu nedenle yalnızca rastlantısal kura ile değil, sosyal kırılganlık ölçütleriyle desteklenmelidir.”

TYP’de Çalışma Koşulları

Toplum Yararına Program katılımcıları için çalışma koşulları, klasik iş sözleşmelerinden farklıdır. Süre, görev ve yükümlülükler net çizgilerle belirlenmiştir ve çalışma düzeni kamu hizmetinin ihtiyaçlarına göre şekillenir.

Günlük ve Haftalık Çalışma Saatleri

TYP kapsamında çalışan bireyler, haftalık en fazla 45 saat çalıştırılır. Çalışma saatleri, görevli oldukları kurumun düzenine göre şekillenir. Örneğin bir okulda görevliyseniz sabah 08.00 – akşam 16.00 aralığında çalışmanız gerekebilir. Fazla mesai uygulaması bulunmamaktadır.

Ücret, Sigorta ve Sosyal Haklar

Katılımcılara asgari ücret tutarında maaş ödenir. Ücretler, doğrudan İŞKUR tarafından banka hesaplarına yatırılır. İşveren kurumun doğrudan bir ödeme yükümlülüğü bulunmaz. Bu, programın mali olarak merkezi bütçeden yönetilmesini sağlar.

Program kapsamında çalışanlara iş kazası ve meslek hastalığı sigortası zorunlu olarak yapılır. Ayrıca katılımcılar genel sağlık sigortası (GSS) kapsamına alınır. Bu da temel sağlık hizmetlerinden ücretsiz faydalanmalarını sağlar.

Sözleşme Süresi ve Yenileme Durumları

TYP program süresi çoğunlukla 6 ila 9 ay arasında değişir. Ancak aynı kişi için toplam TYP süresi 24 ayı geçemez. Aynı kişi tekrar TYP’ye başvursa da bu üst sınır aşılamaz. Programın geçici doğasına uygun olarak süre uzatımı yapılmaz. Bununla birlikte, farklı kamu kurumlarında yeniden başvuru yapmak mümkündür.

TYP Katılımcılarına Sağlanan Haklar

Toplum Yararına Programlar, sosyal politika perspektifinden değerlendirildiğinde sadece geçici gelir değil, aynı zamanda sosyal koruma sağlar. Bu nedenle TYP katılımcılarına bazı temel haklar tanınır.

Asgari Ücret ve Üzerindeki Kazanımlar

Katılımcılar, çalıştıkları süre boyunca asgari ücret düzeyinde gelir elde eder. Bu tutar sabit olsa da maaş ödemelerinin düzenli yapılması, birçok işsiz birey için ekonomik istikrar yaratır. Ayrıca bazı kurumlar yemek veya ulaşım gibi ek destekler de sunabilir. Bu durum başvuru yapılacak kuruma göre değişkenlik gösterebilir.

Genel Sağlık Sigortası Kapsamı

TYP kapsamında çalışan bireyler için genel sağlık sigortası (GSS) ödemeleri İŞKUR tarafından gerçekleştirilir. Bu sayede hastane hizmetleri, aile hekimliği sistemi ve bazı ilaç giderlerinden yararlanabilirler. Sigortalılık süresi, programın başladığı tarihten sona erdiği güne kadar geçerlidir.

İş Kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası

TYP’de görev alan bireylerin, çalıştıkları alanlarda olası bir kazaya veya meslek hastalığına karşı güvence altına alınması yasal zorunluluktur. Bu sigorta, işveren kurum değil, İŞKUR aracılığıyla gerçekleştirilir. Her ne kadar görev süresi sınırlı olsa da bu güvence, TYP’nin sosyal yönünü güçlendirir.

TYP ile Kısa Süreli Geçim Modeli Arasındaki İlişki

TYP, kalıcı bir istihdam modeli değil, kısa süreli bir geçim çözümüdür. Bu durum hem avantaj hem de eleştiri konusu olabilir. Bir yandan, işsiz bireylerin kamu yararına hizmet sunarak geçici de olsa gelir elde etmesini sağlar; diğer yandan, program bittikten sonra bu kişilerin yeniden işsiz kalma riski vardır.

Ekonomist Dr. Ayla Demirtaş, bu durumu şöyle değerlendiriyor:

“TYP, mikro düzeyde istihdam yaratıyor ancak makro ölçekte kalıcı çözüm sağlamıyor. Geçici destek sağlarken kalıcı iş modellerine entegrasyon da düşünülmeli.”

Bu değerlendirme, TYP’nin “geçici bir can simidi” olarak ele alınmasını önerirken, daha yapısal çözümlerle desteklenmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

TYP Eleştirileri ve Tartışmalı Yönleri

Toplum Yararına Program, işsizliğe karşı hızlı bir yanıt üretiyor olsa da çeşitli eleştirilerin hedefi olmuştur. En sık dile getirilen konu, programın geçici doğasıdır. Katılımcılar program süresi boyunca çalışsalar bile süre bittiğinde yeniden işsiz statüsüne geri dönmektedir. Bu durum, uzun vadeli istihdam politikalarıyla çelişir.

Bir diğer tartışma, TYP’nin kimi zaman asıl kadrolu çalışan yerine kullanılmasıdır. Bazı kurumlarda temizlik ya da destek personeli ihtiyacının sürekli TYP ile karşılandığı görülmüştür. Bu, kadro açılmaması anlamına geldiğinden sendikalar tarafından da eleştirilmektedir.

Programın bazı yerel yönetimlerce siyasal amaçla kullanıldığı yönünde eleştiriler de zaman zaman kamuoyunun gündemine gelmektedir. Katılımcı seçiminin tamamen adil ve objektif ölçütlerle yapılmadığına dair iddialar, TYP’ye yönelik güven duygusunu zayıflatmaktadır.

TYP’nin Toplumsal Etkileri

TYP’nin etkisi sadece ekonomik boyutta değil, toplumsal katılım açısından da değerlidir. Uzun süre işsiz kalmış bireylerin tekrar üretken bir yapıya dahil olması, toplumsal aidiyet duygusunu güçlendirir. Bu katılım, özellikle kırsal bölgelerde daha belirgindir.

Kadınlar açısından program, kamusal alanda görünürlük sağlar. Ev dışında çalışma deneyimi kazanmak, birçok kadın için yeni bir başlangıç noktasıdır. Bu, sosyal dönüşüm açısından anlamlıdır. Ayrıca gençler açısından da TYP, ilk iş deneyimini sunan bir araç niteliğindedir.

Aile içi ekonomik baskının hafiflemesi, çocukların eğitim hayatını sürdürmesine olanak sağlar. TYP, bireylerin kendi ayakları üzerinde durabilme kapasitesini artırır ve sosyal dışlanmayı azaltır.

TYP ile Benzer Modeller: Uluslararası Karşılaştırmalar

Avrupa Birliği ülkelerinde uygulanan sosyal istihdam programları, TYP’ye benzer yapılar içerir. Ancak bu ülkelerde programlar çoğu zaman mesleki eğitimle desteklenir ve katılımcıların özel sektöre geçişini teşvik eder. Almanya’daki “Mini Job” ve Fransa’daki “Contrat Aidé” bu kapsamdadır.

Türkiye’de ise TYP, çoğunlukla kamuda görev almayı temel alır ve mesleki beceri kazandırma boyutu zayıftır. Bu fark, programın istihdam üretme kabiliyetini sınırlayan unsurlar arasında görülmektedir.

Yine de acil sosyal ihtiyaçlara müdahalede TYP hızlı bir refleks sunar. Özellikle afet sonrası süreçlerde kamu hizmetlerinin aksamadan sürdürülmesi, TYP’nin etkili biçimde uygulandığı alanlardan biridir.

2024 ve 2025 Yıllarında TYP Gelişmeleri

Son yıllarda yapılan düzenlemelerle TYP’nin kapsamı ve uygulanma biçimi güncellenmiştir. 2024 yılında yayınlanan genelgeyle, katılımcı seçiminde şeffaflık ilkesi daha fazla ön plana çıkarılmış, noter kurası uygulaması yaygınlaştırılmıştır.

2025 yılı itibariyle bazı illerde dijital izleme sistemleri devreye alınmıştır. Katılımcıların görev süresi, yoklama ve performans bilgileri online platformlar üzerinden takip edilmektedir. Böylece kurumlar arası iletişim hızlanmış ve denetim daha etkin hale getirilmiştir.

Bunun yanı sıra, kamu kurumlarının program süresince ek eğitimler sunması önerilmiştir. Bazı belediyeler kendi bünyelerinde hijyen eğitimi, ilkyardım veya çevre bilinci atölyeleri düzenleyerek katılımcıların donanımını artırmaya başlamıştır.

Gelecekte TYP’nin Yeri ve Dönüşüm İhtiyacı

Toplum Yararına Program, özellikle kriz dönemlerinde etkili bir araç olma özelliğini korumaktadır. Ancak bu etkisinin sürdürülebilir olması için belirli yapısal değişikliklere ihtiyaç vardır. Geçici istihdam modelinden kalıcı mesleki gelişim modeline dönüşüm, bu programın daha fazla insana katkı sağlamasını mümkün kılabilir.

TYP’nin sadece işsizlik döneminde değil, istihdam piyasasına hazırlık sürecinde de destekleyici bir yapı sunması beklenmektedir. Bu amaçla, program içerisine modüler eğitim, kariyer rehberliği ve özel sektörle geçiş kanalları entegre edilmelidir.

Kamu yönetimi açısından değerlendirildiğinde, TYP gibi programlar toplumsal huzuru ve ekonomik dengeyi koruma açısından stratejik bir araçtır. Ancak uzun vadede kalıcı refah hedefleniyorsa, bu tür uygulamaların yeniden tasarlanması kaçınılmazdır.